a także monumentalny obiekt wyrastający poza linię zabudowań – kościół farny, obecnie pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Gotycka bryła trójnawowego kościoła, którą znają współcześni mieszkańcy Żar pochodzi z początku XV w. i najprawdopodobniej wchłonęła dużo wcześniejszą, romańską budowlę sakralną. W przestrzeń miejską w 1274 r. wkomponowano również zespół franciszkański, w skład którego wchodziły budynki klasztorne utracone w okresie reformacji i gotycki kościół, obecnie
pw. Podwyższenia Świętego Krzyża. Rozkwitu ośrodka w średniowieczu nie zahamowały postępująca decentralizacja państwa piastowskiego, okresowe przejście pod panowanie wettyńskie, następnie rządy dynastii askańskiej, epizod przynależności do Śląska oraz włączenie w 1368 r. do Czech. Nie przerwała go tym bardziej kolejna zmiana właścicieli w 1280 r., kiedy ród rycerski Packów wszedł w posiadanie miasta.
Wspomniani właściciele dokładali wszelkich starań na miarę czasów w jakich żyli, by miasto rozwijało się pomyślnie, jednak Żary to tak naprawdę miasto Bibersteinów i Promnitzów. Do nich należało nadanie mu rangi ośrodka ponadlokalnego i wpisanie w jego krajobraz najbardziej charakterystycznych punktów. Bibersteinowie, kiedy w 1355 r. na mocy małżeństwa Fryderyka Bibersteina z córką właściciela Żar Jadwigą Pack weszli
w posiadanie miasta, byli już rodem o ugruntowanej pozycji publiczno-majątkowej. Następca Fryderyka Jan III Biberstein posiadał ogromny kompleks dóbr na pograniczu śląsko-łużyckim, w skład którego wchodziły: Żary, państwo Beeskow i Storkow, Forst, Trzebiel oraz Lubsko. Za czasów panowania jego syna Ulryka, który odziedziczył część majątku ojca, doszło do utworzenia z posiadłości żarsko-trzebielsko-lubskich państwa stanowego Żary, dominium o dużym stopniu samodzielności prawno-ustrojowej i gospodarczej. Bibersteinowie przy pomocy licznych nadań przywilejów wprowadzili miasto w czasy XVI- -wiecznej prosperity gospodarczej. I kiedy Europa witała renesans i reformację, Żary stanowiły już ukształtowany dzięki miejskiej ordynacji wyborczej ośrodek z silną organizacją cechową, skupioną wokół produkcji sukienniczej, płócienniczej i browarniczej, rozwijającym się handlem i prawem bicia własnej monety. Towarzyszył temu rozwój przestrzenny i demograficzny miasta. W 1552 r. Żary liczyły około 2,5 tys. mieszkańców, skupionych w ciasnej już zabudowie mieszkalnej wewnątrz murów miejskich. Do wystroju architektonicznego miasta obok nowych, w większości już ceglanych i krytych dachówką budynków mieszkalnych dołączyły: pełniąca funkcję baszty gotycka dzwonnica
w południowo-wschodniej części obecnego pl. ks. Prymasa Stefana Wyszyńskiego, wspomniany już kościół mariacki, którego trzy nawy spięto w 1430 r. sklepieniem krzyżowo-beczkowym, ale przede wszystkim renesansowy zamek Bibersteinów, będący do dnia obecnego centralną budowlą miasta. Po pożarze w 1507 r., który strawił dużą część rozbudowanej na początku XV w. siedziby żarskich władców, przystąpiono w latach 1540-1549 do przebudowy zamku w stylu włoskiego renesansu. Dzięki lekkim arkadowym krużgankom, sgrafittowej dekoracji dziedzińca oraz malowidłom na ścianach pomieszczeń, żarska budowla przypominała siedziby wielmożów europejskich.
Także drugi wielki nurt intelektualno-społeczny czasów wczesnonowożytnych – reformacja dotarł do Żar stosunkowo szybko. Nic w tym dziwnego zważywszy na położenie geograficzne miasta, jego rozwój gospodarczy, postępujące otwarcie na nowe poglądy i znaczącą pozycję duchowieństwa katolickiego, nie wolnego od przywar głośno krytykowanych przez ich ideologicznych przeciwników. Już w 1524 r. działał tu pierwszy kaznodzieja protestancki, a cztery lata później podjęto kroki mające na celu organizację nowej gminy wyznaniowej.
W 1549 r. spłonął wspomniany klasztor franciszkański, wcześniej opuszczony przez zakonników. W mieście wyraźnie osłabło znaczenie katolicyzmu. Z drugiej zaś strony nowatorska myśl religijna pobudziła życie intelektualne mieszkańców, czego wyrazem stało się powołanie do życia szkoły na poziomie elementarnym oraz powstanie w mieście w 1573 r. jednej z pierwszych drukarni na Dolnych Łużycach. Ziemia żarska wydała na świat wówczas Paula Lemberga, opata żagańskiego klasztoru augustianów, zwolennika nauk Lutra, Basiliusa Fabera, rektora szkoły
w Erfurcie, autora wielu dzieł o tematyce pedagogicznej, Michaela Neandera czy Mikołaja Jakubicę.
Po śmierci Hieronima w 1549 r. rodzinie Bibersteinów udało się jeszcze tylko dwa lata sprawować władzę w państwie stanowym. Jako wygasłe lenno przeszło ono pod panowanie króla Czech. Ten, po kilku latach sprzedał dobra biskupowi wrocławskiemu Baltazarowi Promnitz, który z kolei przekazał je w dziedziczne posiadanie krewniakowi Seyfriedowi Promnitz.
